Menntun - Innrás eða útrás?

„Heimskt er heimaalið barn” er velþekktur íslenskur málsháttur.  Flestir sem hafa íslensku að móðurmáli skilja hann svo að gagn og gaman sé fólgið í að hleypa heimdraganum og sigla. 

Í málshættinum felst áskorun sem framhaldsnám á háskólastigi á Íslandi hefur um langt skeið svarað, meðal annars í að íslendingar í doktorsnámi eru langflestir erlendis. Í flestum tilfellum kostar viðkomandi háskóli, rannsóknarsjóður eða samstarfsfyrirtæki hans nám og þjálfun doktorsnema, einkum í verkfræði og raunvísindum.  Fyrir ámóta fyrirkomulagi er lítil hefð og til langs tíma lítill áhugi á Íslandi.  Nú má merkja þróun í átt að öflugra framhaldsnámi í íslensku háskólasamfélagi, hvort sem litið er til stefnumótunar háskóla eða stjórnvalda eða til fjármögnunar á framhaldsnámi á háskólastigi.  Sú leiða hugsun að ekki sé til „krítískur massi“ á mörgum sviðum vísinda hérlendis er sem betur fer á undanhaldi.  Jafnvel er haldið fram að ef háskólanám sé eflt eins nauðsynlegt er til að ná og halda samkeppnisforskoti á samanburðarþjóðir sé hætta á að  Íslendingar missi þá víðsýni og fjölbreytni sem næst við að senda ungt fólk til náms erlendis.  Þetta sjónarmið er afkáralegt í samhengi við skilgreiningu M. Porters á Íslandi sem nýsköpunarsamfélagi, sem næsta skref á þróunarbrautinni eftir skilvirknisamfélagi.  Skilvirknisamfélag leggur áherslu á aukna menntun þegnanna, en nýsköpunarþjóðfélagið nýtir þá þekkingu í samblandi við fjárfestingar til sóknar að auknum lífsgæðum. Að afla sér menntunar er að taka þátt í sjálfstæðri atvinnugrein, menntakerfinu, sem myndar undirstöðu nútímasamfélags. Einnig rifjast upp fyrir mér sjónarmið framsýnna manna sem sögðu fyrir um 20 árum að réttast væri að grunnmenntun á háskólastigi færi fram erlendis, en framhaldsmenntunin hérlendis, sem endurspeglast nú í skilgreiningu Porters.  Að stunda ekki framhaldsnám og rannsóknir í mun ríkari mæli hérlendis en gert er nú, gæti verið heimska.  

 

Ísland er í hópi þjóða hvar inn- og útflutningur á vörum og þjónustu skiptir miklu fyrir hagsæld og velfarnað. Undanfarin ár hefur vöxtur þjónustugeirans, svo sem bankastarfsemi og þjónusta hins opinbera, borið uppi fjölgun atvinnutækifæra fyrir háskólamenntað fólk.  Gríðarleg spurn er eftir verkfræði- og raunvísindamenntuðu fólki í bankageiranum, en stóraukið vafstur fjármálafyrirtækja hefur breytt forsendum stúdenta við öflun þekkingar og einnig hvaða menntunar þeir leita.  Hlutfall framhaldsskólanema sem fer í nám á háskólastigi er nú um 70% og hefur hækkað úr um 25% árið 2000. Úr háskólum útskrifast um 70% þeirra er innritast. Ofangreind hlutföll duga til að fullnægja áðurnefndri kröfu um skilvirknisamfélag í alþjóðlegum samanburði, þó nám í verk- og tæknifræði sé óvinsælt á Íslandi miðað við skilvirk þjóðfélög í Asíu.  Stjórnvöld hafa fylgt þessu eftir á undanförnum árum, en framlög til fræðslumála hafa aukist frá 1998 til 2005 um 1% og eru nú um 7,6% af landsframleiðslu samkvæmt Hagstofu Íslands.  Samtímis sýna athuganir að Íslendingar hafa lága framleiðni á vinnustund og jafnframt að vinnustundirnar eru fleiri en hjá samanburðarþjóðum.  Því má álykta að þrátt fyrir að vilja vera nýsköpunarþjóðfélag sé enn nokkuð í að tími þess sé kominn hérlendis.  Skynsamlegt er að vel menntað fólk sinni nýsköpun og frumkvöðlastarfi í þeim greinum sem einkenna slík samfélög og skilja þau frá samfélögum sem byggja á auðlindanotkun og frumframleiðslu. Því á að stórefla rannsóknartengt framhaldsnám á háskólastigi, gjarnan á sviðum mennta- og menningar. Beinlínis er nauðsynlegt að biðja um innrás nemanda og vísindamanna í framhaldsnámi á háskólastigi. Nú þarf að flytja inn vinnuafl í greinar þar sem háskólamenntunar er ekki krafist, svo sem byggingarstarfsemi. Þar virðist miklu skipta að starfsmenn aðlagist íslensku umhverfi og jafnvel samlagist íslensku þjóðfélagi og menningu. Eitt af því heimóttarlegasta sem haldið er fram og hefur verið nokkuð áberandi undanfarið er að nauðsynlegt sé að stunda viðskipti og veita þjónustu, svo sem háskólanám, á ensku.  Það sér hver maður að meira skiptir að menningin sé þannig að litlu skipti hvaða tungumál er notað í samskiptum.  Kannanir sýna að oftrú á ensku geti beinlínis verið skaðleg fyrir uppbyggileg samskipti milli menningarheima og viðskiptaaðila.  Evrópusambandið leggur stórfé í að bæta samskipti menningarheima með aðgerðum innan vísindaáætlunarinnar og með áherslum á samvinnu háskóla og nemendaskipti. Þessu tengist svonefnd Bologna-yfirlýsing sem lýtur að auknu samstarfi og samhæfni háskóla í Evrópu og gerir nemendum, kennurum og fræðimönnum auðveldara að nema og starfa utan heimalands síns. Markmiðið er að auka samkeppnishæfni evrópska háskólakerfisins og vera um leið lyftistöng fyrir rannsóknir og nýsköpun í álfunni.  Ef viðfangsefnin og samstarfsfólkið eru fjölbreytileg og innviðir svo sem samgöngur og nettenging samanburðarhæfir, er ágætt að vera alinn heima.  

 

Á Íslandi er háskólamenntun aðgöngumiði að millistétt sem vinnur minna og ber meira úr býtum en fólk án háskólamenntunar.  Sem dæmi voru árið 2005 árslaun sérfræðinga 5,5 Mkrfyrir 40,2 stundir að meðaltali á viku, iðnaðarmanna um 4,7 Mkr fyrir 49,3 stundir á viku og verkafólks um 3,2 Mkr fyrir 49,4 stundir á viku (Hagstofa Íslands).  Í samfélagi sem byggir á þekkingu er augljóst að fleiri og fleiri þurfa framhaldsmenntun á háskólastigi til að viðhalda faglegu forskoti á sístækkandi hópa háskólamenntaðra. Því er áhugavert fyrir stjórnvöld á Íslandi er hvernig þróun innanlands er.  Í meðfylgjandi töflu má sjá fjölda fólks í háskólanámi eftir lögheimili og kyni ásamt hlutföllum fólks í háskólanámi eftir landsvæðum fyrir árið 2006.

Tafla 1. Fjöldi í háskólanámi 2006 (Hagstofa Íslands).

	Hbsv	Landsb	Alls  [%]	Hbsv [%]	Landsb [%]
Alls	12051	4450	17,0	18,6	12,0
Karlar	4635	1593	13,1	14,9	8,8
Konur	7416	2857	20,8	22,0	15,8

Mikill meirihluti háskólanema eru konur og jafnframt eru hlutfallslega fleiri konur en karlar af landsbyggðinni í háskólanámi.  Hlutföllin endurspegla þjóðfélagsbreytingar sem eru ekki einungis umhugsunarefni, heldur einnig mikilvæg staðreynd sem taka verður afstöðu til.  Utan höfuðborgarsvæðisins býðst háskólanám hjá Landbúnaðarháskólanum á Hvanneyri, Háskólanum á Bifröst, Háskólanum á Hólum og Háskólanum á Akureyri.  Heildarfjöldi stúdenta hjá þessum háskólum er um helmingur fjölda fólks í háskólanámi af landsbyggðinni. Hluti skýringar þess er takmarkað námsframboð og takmarkaður aðgangur að fjölbreyttri menningu. Eina undantekningin er nám í viðskiptafræðum við Háskólann á Akureyri hvar meirihluti nema er í fjarnámi á höfuðborgarsvæðinu. Samkvæmt öllum lögmálum í rekstri væri skynsamlegt fyrir stjórnvöld og einkaaðila að styrkja nám sem færi fram á svipuðum forsendum, það er að svara þörfum um menntun óháð staðsetningu og koma í veg fyrir of háan kostnað við að þróa íslenskt samfélag. Ekki er ólíklegt að á nákvæmlega sömu forsendum og þörf var á að efla skilvirkni í íslensku samfélagi með framhaldsnámi erlendis ættu íslensk stjórnvöld fyrir hönd þegnanna að stuðla að þróun í átt að nýsköpunarsamfélagi.  Á Íslandi þarf einfaldlega útrás af höfuðborgarsvæðinu á landsbyggðina. Að trúa því að einhverjir aðrir en stjórnvöld standi að því er einhver tegund af barnatrú.